Timur İmparatorluğu’nun 4. sultanı Mirza Uluğ Bey. Timur Han’ın torunu ve Timur İmparatorluğu’nun 2. hükümdarı olan Şahruh’un oğludur. İsmi Mirza Muhammed Tarık Bin Şah Rûh’dur. 22 Mart 1394 tarihinde Güney Azerbaycan’daki, Sultaniyye kentinde doğdu.

Timur Han’ın öldüğü sıralarda, Mirza Uluğ Bey Semerkand’da bulunuyordu. Maveraünnehir’in, Mirza Halil Sultan’ın saldırısı ve işgali üzerine, babasının yanına gitmek zorunda kaldı. Babası buraları yeniden yönetimine aldıktan sonra,  yönetimi 16 yaşındaki Mirza Uluğ Bey’e bıraktı. Mirza Uluğ Bey, bu tarihten sonra, hem hükümeti yönetti, hem öğrenimine devam etti. İyi bir eğitim görerek, 13 yaşındayken Horasan ve Maveraünnehir eyaletlerine Hakan Naibi oldu. Başşehir seçtiği Semerkand’da, bir hükümdar gibi hareket etti.

Mirza Uluğ Bey, bilgin ve olgun bir hükümdardı. Boş zamanını kitap okumak ve âlimlerle ilmî konular üzerinde konuşmakla geçirirdi. Bütün âlimleri etrafında toplamıştı. Mirza Uluğ Bey, kitapları çok dikkatli okur ve kelimesi kelimesine hafızasına alırdı. Matematik ve astronomide ileri seviyedeydi. Mirza Uluğ Bey, ilim adamlığı yanında, devlet adamlığıyla seçkin bir yere sahipti. Semerkand’da 38 yıl hükümdarlık yaptı.

Bir akademi haline getirdiği sarayı, devrin meşhur âlimlerinin toplanıp tartıştığı bir mekân oldu. İktidarı döneminde, başta Semerkand ve Buhara olmak üzere bütün ülke, Türk mimarîsinin seçkin eserleriyle donatıldı. Mirza Uluğ Bey, oğlu Abdüllatif tarafından tahttan indirildi. 25 Ekim 1449’da, Abbas adlı bir düşmanı tarafından öldürüldü ve dedesi Timur Han’ın yanına defnedildi.

Rasathane yaptırdı
Mirza Uluğ Bey, Semerkand’da medresenin yanı sıra 1421’de yapımına başlanan rasathanenin inşaası bittikten sonra, rasathane müdürlüğü görevini, Gıyaseddin Cemsid’e verdi. Bu rasathanede yapılan gözlemler, ancak on iki yılda bitirilebildi.  Burada yapılan gözlemler üzerine Uluğ Bey, ünlü Zeyc’ini düzenlemiş ve bitirmiştir. Zeyc Kürkanı veya Zeyc Cedit Sultanı adı verilen bu yıldız kataloğu eser, birkaç yüzyıl doğuda ve batıda ana kaynak olmuştu.

Mirza Uluğ Bey, Rasathane için yörede bulunan bütün mühendis, âlim ve ustaları Semerkand’a çağırdı. İlhanlılar zamanında yapılan rasatları tekrar gözden geçiren ve 12 yıl boyunca rasat yapan Mirza Uluğ Bey, eserinde, daha önce yazılan yanlışlarını düzeltiyor ve yıldızların hareketlerini daha mükemmel gösteriyordu. Mirza Uluğ Bey, astronomi çalışmalarının temelini teşkil eden trigonometri ilmi üzerinde geniş çalışmalar yaptı. Kendisinden önceki Doğu - Batı dünyasının tahminî ve yaklaşık bilgilerini bırakıp ilmî esasları tespit ederek, trigonometride yeni bir araştırma yolu açtı.

Dünya onu astronomi alanındaki eserleriyle tanıdı. Semerkand’daki rasathanesinde yapılan çalışmalar, bugünkü astronomiye hâlâ ışık tutuyor./yenicag/