1908'de "Leyla ile Mecnun" operasıyla "Doğu'nun ilk opera bestecisi" unvanını elde eden Üzeyir Hacıbeyli, Azerbaycan'ın hem 1918'deki bağımsızlık dönemi hem de Sovyetler dönemi milli marşlarına imza attı.

Modern Azerbaycan müziğinin öncüsü, 1908'de bestelediği "Leyla ile Mecnun" operasıyla "Doğu'nun ilk opera bestecisi" unvanını elde eden ünlü bestecisi Üzeyir Hacıbeyli, vefatının 71. yılında anılıyor.

Çok sayıda opera, müzikal ve senfonik orkestra besteleri bulunan, aynı zamanda Azerbaycan Milli Marşı'nın da müziğine imza atan Hacıbeyli, Türk ve İslam dünyasında ilk opera bestecisi olarak iz bıraktı.

Besteciliğin yanında yazar ve gazeteci kimliğiyle de ön plana çıkan Hacıbeyli, Çar Rusyası döneminde ve 1918'de Azerbaycan bağımsızlığını ilan ettikten sonra çeşitli gazetelerde yazarak Azerbaycanlıların aydınlanması için çalıştı.

Üzeyir Hacıbeyli, 18 Eylül 1885'te Azerbaycan'ın Şuşa şehrinde doğdu. İlk eğitimini doğduğu kentte alan Hacıbeyli, 1899'da Gürcistan'ın Gori kentindeki Transkafkasya Öğretmen Okuluna kayıt yaptırdı.

1905'te mezun olan Hacıbeyli, Bakü'de öğretmenliğe başladı, ünlü düşünürler Ahmet Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade'nin çıkarttığı Hayat gazetesinde yazılar yazmaya başladı.

Magda Neyman isimli bir Alman gazetecinin Rusya'da çıkan "Peterburgskie Vedemosti" gazetesinde Türkleri "barbar" olarak tanımlamasına Hacıbeyli, Hayat gazetesinde "Türkler barbar olsaydı okul açar mı, eşit hukuki haklar talep eder miydi? Görünen o ki bu bayan gazetecinin kalemi boş." şeklinde yanıt vermişti.

Doğu'nun ilk operası "Leyla ile Mecnun"

Hacıbeyli, henüz 12 yaşındayken, 1897'de Şuşa'da Fuzuli'nin "Leyla ile Mecnun" eserinden sahneye koyulan müzikli kısa gösterinin korosunda yer almış, "Mecnun, Leyla'nın mezarı başında" isimli bu gösteriden çok etkilenmişti.

Yıllar sonra konuyu opera sahnesine taşıma planları yaptı ve 1907'de "Leyla ile Mecnun" operasını yazdı. 5 perdelik opera, 25 Ocak 1908'de, ünlü hayırsever petrol zengini Zeynelabidin Tağıyev'in tiyatrosunda sahnelendi.

Klasik Azerbaycan müziği muğam ve klasik batı müziğinin harmonisiyle meydana getirilen opera, hem Bakü'de hem de Çar Rusyası'nın diğer bölgelerinde büyük ses getirdi. Rus basınında, Müslümanların da artık bir opera eserine sahip olmasından ilgi ve şaşkınlıkla bahsedildi.

O dönemde kadınların sahneye çıkması hoş karşılanmadığı için "Leyla" rolünü, çay ocağında çalışan bir genç oynadı.

İlk gösterimden bugüne kadar Azerbaycan'da ve dünyanın birçok ülkesinde sahnelenen "Leyla ile Mecnun" operası, bugün de Azerbaycan'da popülaritesini koruyor ve her sezon sahneleniyor.

Hacıbeyli, "Leyla ile Mecnun"dan sonra "Şeyh Senan" (1909), "Rüstem ve Söhrab" (1911), "Şah Abbas və Hurşudbanu" (1912), "Aslı ve Kerem" (1912), "Harun ile Leyla" (1915) operalarını ve "O olmasın bu olsun" (1911) operetini besteledi.

1911'de müzik eğitimi için Moskova'ya giden Hacıbeyli, maddi durumu elvermeyince eğitimini yarıda bıraktı fakat 1913'te Petersburg Konservatuvarına kayıt yaptırdı. Aynı dönemde, "Arşın mal alan" isimli operetini notaya döktü. 

Azerbaycan Milli Marşı'nın bestecisi

"Hayat" dışında çeşitli dönemlerde "Şarki-Rus", "İttihad", "İrşad", "Terakki", "Hakikat", "İkbal", "Yeni İkbal", "Kaspi" gazeteleriyle "Molla Nasreddin" dergisinde yazan Hacıbeyli, 1918'de bağımsızlığını ilan eden ülkesinin resmi devlet gazetesi olan "Azerbaycan"ın genel yayın yönetmenliğini üstlendi.

Hacıbeyli, 1918-20'de bağımsız olan Azerbaycan'ın Milli Marşı'nı besteledi.

Azerbaycan'da, Sovyet yönetimi kurulduktan sonra da faaliyetini sürdüren Hacıbeyli, 1921'de Bakü'de Türk Musiki Mektebini kurdu. Bu okul, 1926'da Hacıbeyli'nin rektör yardımcısı olarak görev yaptığı Azerbaycan Devlet Konservatuvarının bünyesine katıldı. Daha sonra konservatuvara rektör atanan Hacıbeyli, vefatına kadar bu görevi sürdürdü.

1931'de Azerbaycan'ın ilk halk müzik aletleri orkestrasının kuruluşunda yer alan Hacıbeyli, 1936'da Azerbaycan Devlet Korosu'nu kurdu. 1936'da üzerinde 4 yıl çalıştığı "Köroğlu" operasını tamamladı ve bu eser, 1937'de sahneye koyuldu.

Sovyet Azerbaycan'ın ulusal marşının bestesine de imza atan Hacıbeyli'ye 1937'de "Sovyetler Birliği Halk Sanatçısı" adı verildi.

1945'te Azerbaycan Bilimler Akademisi asli üyesi seçilen Hacıbeyli, 23 Kasım 1948'de Bakü'de vefat etti.

Azerbaycan 1991'de tekrar bağımsızlığını elde edince, Hacıbeyli'nin 1919'da bestelediği marş yeniden Azerbaycan'ın Milli Marşı oldu./aa/